Witamina D

Większość witaminy D u większości osób jest wytwarzana w wyniku ekspozycji skóry na składnik UVB światła słonecznego (280–315 nm). 7-dehydrocholesterol w błonach skórnych keratynocytów jest przekształcany w szeregu etapów do 25-hydroksywitaminy D ₃ [25 (OH) D ₃ , kalcydiol], a następnie do aktywnej postaci witaminy D, 1,25-dihydroksywitaminy D ₃ [ 1,25 (OH) ₂ D ₃ , kalcytriol] [ 8 ] ( ryc. 2 ). W działaniu 1,25 (OH) ₂ D ₃ pośredniczy ligacja z jądrowym receptorem witaminy D (VDR), w wyniku czego następuje regulacja transkrypcji co najmniej 1000 genów. 1,25 (OH) ₂ D ₃indukuje również szybką sygnalizację błonową przez specyficzny receptor błonowy, niedawno zidentyfikowany jako izomeraza disiarczkowa białka. Ilość krążącego 1,25 (OH) ₂ D ₃ jest ściśle regulowana przez kontrolę ujemnego sprzężenia zwrotnego poprzez indukcję przez hormon 24-hydroksylazy, który katabolizuje zarówno 25 (OH) D _{3, jak} i 1,25 (OH) ₂ D ₃ do różnych produkty kwasu kalcytronowego.

Rys. 2  [ kolor online ]. Synteza 25-hydroksywitaminy D [25 (OH) D] i 1,25-dihydroksywitaminy D [1,25 (OH) ₂ D] po promieniowaniu słonecznym UVB lub spożyciu witaminy D.

Polecamy do stosowania wersję w postaci olejku, dawkowanego w postaci kropel. Jedna kropla to równowartość ok. 2000 jednostek, a wiec dokładnie tle ile zalecana dawka zachowawcza dzienna. W przypadkach bardziej wymagających można w prosty sposób dawkę zwiększyć, ale pamiętajmy o konsultacji z lekarzem. Normy te zostały w ostatnich czasach mocno ograniczone. Pamiętajmy też o witaminie K2 MK7 wspierającej działanie witaminy D3 i wspierającej jej działanie. Jeśli z przyczyn zdrowotnych chcielibyśmy zastosować większe dawki witaminy D3, nie powinniśmy stosować zestawów witamin D3 i K2, ponieważ witaminy K2 nie powinniśmy stosować w większych dawkach niż to jest zalecane. Dlatego w takich wypadkach lepiej stosować witaminę D3 osobno i witaminę K2 też osobno. 

Witamina D zawarta w diecie, w postaci D ₂ lub D ₃ , zwykle w niewielkim stopniu przyczynia się do całkowitego zapotrzebowania na witaminę D i jest wchłaniana z przewodu pokarmowego do krążenia. Witamina D znajduje się w tłustych rybach, żółtku jaja i napromieniowanej żywności, takiej jak grzyby, a jej najwyższy poziom występuje w oleju z wątroby dorsza. Ograniczona liczba popularnych produktów spożywczych jest również wzmocniona witaminą D. Alternatywne źródło witaminy D ₂ lub D ₃ stanowią suplementy witaminowe . Donoszono, że spożycie 10 000 IU witaminy D ₃odpowiada ekspozycji całego ciała na promieniowanie UV, w dawce wystarczającej do wywołania wyczuwalnego rumienia. Jest mało prawdopodobne, aby takie oszacowanie było dokładne w naturalnych warunkach zewnętrznych, a ostatnio podjęto wysiłki w celu skonstruowania modeli, które zapewniają lepsze zrozumienie tego, ile ekspozycji na słońce potrzebuje dana osoba w różnych warunkach klimatycznych, aby uzyskać określony stan witaminy D [ 9 , 10 ].

UVB stanowi najwyżej około 6% światła słonecznego z otoczenia. Odsetek ten zależy od wielu czynników zewnętrznych, w tym szerokości geograficznej, pory roku, pory dnia, wysokości, ozonu, zachmurzenia, zanieczyszczenia powietrza i powierzchni odbijających światło. Na szerokościach geograficznych powyżej 45 ° (Londyn ma 51 ° N) zasadniczo nie ma promieniowania UVB docierającego do powierzchni ziemi w miesiącach zimowych ze względu na zmniejszony kąt zenitu słonecznego. Może to spowodować obniżenie poziomu witaminy D, który wiosną zaczyna się regenerować. Na przykład w USA szczyt poziomu witaminy D występuje w sierpniu, a najniższy w lutym, z opóźnieniem wynoszącym 8 tygodni odpowiednio po szczycie i dołku, w otaczającym UVB [ 11]. Czynniki osobiste są również ważne w określaniu produkcji witaminy D z promieniowania słonecznego UVB, takie jak rodzaj skóry, wiek, ilość noszonej odzieży i nakrycia głowy, stosowanie kremów przeciwsłonecznych, wskaźnik masy ciała, stężenie cholesterolu w surowicy, polimorfizmy w VDR i enzymy szlak metaboliczny witaminy D i wyjściowy poziom 25 (OH) D. Na przykład, aby wyprodukować taką samą ilość pre-witaminy D ₃ , potrzebna jest około sześciokrotnie wyższa dawka promieniowania UVB dla skóry czarnej w porównaniu z cerą jasną, ze względu na wchłanianie przez melaninę, a dla 80- lat w porównaniu do 20-latka, ze względu na redukcję 7-dehydrocholesterolu w starszej skórze.

Stan witaminy D u pacjenta jest zwykle określany na podstawie stężenia 25 (OH) D w surowicy lub osoczu, ale należy wziąć pod uwagę szereg zastrzeżeń. W wielu badaniach oceniana jest tylko jedna próbka na osobę, często bez uwzględnienia pory roku, historii przebywania na słońcu, miejsca zamieszkania i innych czynników środowiskowych i osobistych. Test 25 (OH) D jest znany z braku dokładności, powtarzalności i czułości [ 12], chociaż powinno to ulec poprawie wraz z niedawnym wdrożeniem programu standaryzacji witaminy D przy użyciu chromatografii cieczowej z tandemową spektroskopią mas (LC-MS / MS). Nie ma również zgody co do tego, jakie stężenie 25 (OH) D jest „zadowalające”. Chociaż uważa się, że poziom co najmniej 10 ng / ml 25 (OH) D jest konieczny do promowania mineralizacji kości i homeostazy wapnia, ten punkt końcowy nie jest zgodny między badaniami [ 13 ]. Zakres od 20 ng / ml (50 nmol / l) do 50 ng / ml może najlepiej zapewnić immunomodulujące działanie witaminy D [ 14 ], podczas gdy stężenia> 100 ng / ml mogą być szkodliwe, chociaż toksyczność występuje rzadko poniżej 200 ng / ml. ml [ 15 ].

Odpowiedzi immunologiczne na infekcję wirusową dróg oddechowych

Po wejściu do dróg oddechowych i zakażeniu głównie komórek nabłonka, wirusy wywołują wrodzoną odpowiedź immunologiczną, w tym odpowiedź zapalną. Neutrofile dostają się do miąższu płuc w ciągu kilku godzin od zakażenia, a następnie do monocytów / makrofagów, komórek NK, a następnie komórek T w ciągu kilku dni od zakażenia. Szczyt nacieku limfocytów T występuje 7 dni po zakażeniu, korelując z klirensem wirusa z płuc. Przeciwciała neutralizujące są również obecne około 7 dni po zakażeniu i są utrzymywane u żywiciela jako pierwsza linia obrony przed ponownym zakażeniem.

Wrodzone komórki odpornościowe wywołują wczesną odpowiedź przeciwwirusową po rozpoznaniu patogenu przez receptory rozpoznające wzorce, w tym receptory Toll-like (TLR) i receptory RIG-like [ 16 ]. Zaangażowanie tych receptorów indukuje kaskady sygnalizacyjne, które generują interferon typu I (IFN) i cytokiny prozapalne. Cząsteczki te kontrolują infekcję poprzez mechanizmy rozszczepiania wirusa i hamowania fuzji wirusów, replikacji i translacji, aktywując komórki cytolityczne i stymulując czynniki humoralne, w tym białka ostrej fazy, defensyny, kolektyny i białka dopełniacza. Jednakże, ponieważ odpowiedzi te mogą prowadzić do immunopatologii płuc [ 17 ], pośredniczącej w chorobowości i śmiertelności wirusowych infekcji dróg oddechowych, wymagają one regulacji immunologicznej.

Adaptacyjna odpowiedź immunologiczna jest również odpowiedzialna za powrót do zdrowia po wirusowej infekcji dróg oddechowych. Komórki prezentujące antygeny, w tym makrofagi i komórki dendrytyczne, przetwarzają i prezentują antygeny wirusa limfocytom T CD4 ⁺ i CD8 ⁺ w drenującym węźle chłonnym. Następnie limfocyty T migrują i gromadzą się w zakażonej tkance, pośrednicząc w efektach cytolitycznych i prozapalnych. Komórki pomocnicze CD4 ⁺ T odgrywają kluczową rolę: promują odpowiedź limfocytów B, w tym proliferację, różnicowanie do komórek plazmatycznych, zmianę klasy immunoglobulin w celu wytworzenia przeciwciał IgG i IgA, dojrzewanie powinowactwa i indukcję komórek B pamięci, a także promują cytolityczne odpowiedzi komórek T CD8 ⁺ [ 16]. Przeciwciała wytwarzane przez komórki B mogą zapobiegać przenikaniu wirusa do komórek i promować fagocytozę wirusa przez wrodzone komórki odpornościowe. IgA jest szczególnie ważna w blokowaniu przenoszenia wirusa między gospodarzami.

Zatem wrodzone i adaptacyjne odpowiedzi immunologiczne odgrywają współzależną rolę w ochronie przed wirusowymi infekcjami dróg oddechowych.

Modulacja wrodzonej odpowiedzi immunologicznej na wirusowe infekcje dróg oddechowych przez witaminę D.

VDR jest szeroko wyrażany na komórkach układu odpornościowego i komórkach nabłonka [ 18 ], przy czym polimorfizm pojedynczego nukleotydu w VDR koreluje z ryzykiem zakażenia RSV [ 19 ]. 1,25 (OH) ₂ D pobudza neutrofile, makrofagi i komórki NK dróg oddechowych, a także komórki nabłonka do produkcji peptydów przeciwdrobnoustrojowych (AMP), w tym defensyn i katelicydyny [ 20 ]. Te AMP mają działanie przeciwwirusowe z hCAP18 / LL-37, w szczególności mające działanie przeciw grypie [ 21 ].

1,25 (OH) ₂ D wpływa również na wrodzoną odpowiedź immunologiczną, zwiększając ekspresję TLR i CD14 [ 20 ], dojrzewanie makrofagów i zdolność do wybuchu oksydacyjnego [ 22 ]. Dlatego wzmacnia aktywność przeciwbakteryjną makrofagów. Znaczenie makrofagów i neutrofili podczas początkowej interakcji wirusa z żywicielem wykazano u myszy poprzez zwiększenie nasilenia choroby po wyczerpaniu tych komórek przed zakażeniem grypą [ 23 ]. Jednak pomimo wzmożonej aktywności makrofagów autofagia ulega zmniejszeniu podczas infekcji [ 24]. Autofagia, ważny proces w homeostazie komórkowej, odgrywa rolę w indukcji cytokin. W zakażeniu wirusem grypy A autofagia jest związana z produkcją IFN- α i CXCL10 oraz ze zwiększoną replikacją wirusa [ 25 ]. Zatem hamowanie autofagii przez witaminę D może być kolejnym mechanizmem kontroli infekcji wirusowych dróg oddechowych, oprócz kontrolowania patologii w płucach. Wpływ witaminy D na wrodzoną odpowiedź immunologiczną obejmuje również promowanie migracji mieloidalnych komórek dendrytycznych do narządów limfoidalnych odległych od drenujących węzłów chłonnych, gdzie aktywują specyficzne dla antygenu limfocyty T i B CD4 ⁺ [ 26 , 27 ].

Witamina D hamuje produkcję cytokin prozapalnych. Podczas zakażenia grypą A IFN- β , czynnik martwicy nowotworu (TNF) - α , interleukina (IL) -8, IL-6 i RANTES są zmniejszone w komórkach nabłonka płuc w odpowiedzi na leczenie 1,25 (OH) ₂ D [ 24 ]. Podczas infekcji RSV komórek nabłonka dróg oddechowych witamina D indukuje I κ B α , hamując w ten sposób odpowiedzi NF κ B [ 28 ]. Chociaż takie efekty mogą wydawać się odwrotne do zamierzonych w indukcji skutecznych odpowiedzi wirusowych przeciw oddychaniu gospodarza, uznaje się, że patogeniczność wirusów układu oddechowego jest związana z hipercytokinemią [ 29], nazywany również burzą cytokin, która jest potencjalnie śmiertelnym, samonapędzającym się cyklem odpowiedzi zapalnej. W szczególności zakażenie bardziej patogennymi szczepami grypy powoduje zwiększoną replikację wirusa, naciekanie neutrofili oraz poziomy cytokin i chemokin w porównaniu z mniej patogennymi szczepami [ 23 ]. Zatem kontrolowanie odpowiedzi prozapalnych jest korzystne dla gospodarza narażonego na wirusy układu oddechowego. Na poparcie wykazano, że poziomy IL-1 β , IL-6, TNF- α , IFN- γ i IL-10 są tłumione podczas stymulacji TLR ludzkich jednojądrzastych komórek krwi obwodowej w miesiącach letnich, kiedy zakażenia wirusami dróg oddechowych są najniższe w porównaniu z odpowiedziami zimą [ 26].

Modulacja adaptacyjnej odpowiedzi immunologicznej na wirusowe infekcje dróg oddechowych przez witaminę D.

Intrygujące immunomodulujące działanie witaminy D obejmuje adaptacyjną odpowiedź immunologiczną, zwłaszcza limfocyty T. 1,25 (OH) ₂ D zwrotnego hamowania indukcji zarówno komórek T pomocniczych (Th), 1- i Th2 cytokin związanych gdy stosowane podczas aktywacji pomocniczych limfocytów T; tylko cytokiny związane z Th1 są regulowane w dół, jeśli 1,25 (OH) ₂ D zostanie zastosowane po ustanowieniu aktywowanych podzbiorów komórek pomocniczych T. [ 30 ]. To hamowanie występuje na poziomie transkrypcji cytokin, a nie na jakimkolwiek wpływie na cykl komórkowy lub czynniki transkrypcyjne związane z Th1- / Th2. Limfocyty T u myszy pozbawionych VDR rozwijają się normalnie, ale nadmiernie wytwarzają prozapalne cytokiny związane z Th1- [ 31 ] i Th17 [ 32], uzasadniając w ten sposób rolę witaminy D w regulacji cytokin zapalnych.

Witamina D może również aktywować podzbiory komórek T regulatorowych (Treg). VDR wiąże się z konserwatywnym niekodującym regionem genu FoxP3 związanego z komórkami Treg i promuje ekspresję tego genu w komórkach pomocniczych T [ 33 ]. Zwiększa to liczbę komórek Treg i ich aktywność supresorową. Ponadto odnotowano zwiększoną produkcję cytokiny przeciwzapalnej IL-10 przez limfocyty T CD4 ⁺ w odpowiedzi na umiarkowane poziomy 1,25 (OH) ₂ D [ 34 ]. Nawet miejscowe podanie 1,25 (OH) ₂ D zapewnia wzrost supresyjnej aktywności limfocytów T CD4 ⁺ CD25 ⁺ , jak opisano w modelu astmy [ 35]. Adoptywny transfer komórek Treg do myszy z niedoborem limfocytów, które nie mogą wytworzyć adaptacyjnej odpowiedzi immunologicznej, spowodował zahamowanie wrodzonej patologii o podłożu immunologicznym podczas zakażenia grypą [ 36 ]. Myszy biorcy opóźniły utratę wagi i przedłużyły przeżycie po zakażeniu. Dlatego witamina D ma potencjał wywoływania ochronnej odpowiedzi podczas infekcji wirusowej dróg oddechowych poprzez jej wpływ na komórki Treg.

Witamina D może modulować zarówno wrodzoną, jak i adaptacyjną odpowiedź immunologiczną za pomocą opisanych powyżej mechanizmów, a polimorfizm VDR został skorelowany z podatnością na wirusowe infekcje dróg oddechowych, co sugeruje, że witamina D może stanowić cel terapeutyczny dla takich chorób. Rola witaminy D została zbadana w badaniach klinicznych, a dotychczasowe wyniki zostały opisane.

Dowody obserwacyjne łączące poziom witaminy D z ochroną przed wirusowymi infekcjami dróg oddechowych

W wielu badaniach opublikowanych w ciągu ostatnich 10 lat badano korelację między stanem witaminy D, ocenianym na podstawie stężenia 25 (OH) D w surowicy, a występowaniem wirusowych infekcji dróg oddechowych. Wybór tych publikacji przedstawiono w tabeli 1. Badania przeprowadzono w różnych krajach i środowiskach, przy czym liczba przedmiotów wahała się od mniej niż 50 do wielu tysięcy. W większości przypadków im niższe stężenie 25 (OH) D, tym większe ryzyko infekcji wirusowych dróg oddechowych. Jednak w większości przypadków badana populacja miała już objawy infekcji w momencie pomiaru 25 (OH) D. Dlatego nie można rozróżnić, czy niski poziom witaminy D jest czynnikiem przyczyniającym się do infekcji, czy też konsekwencją. Rzeczywiście, w jednym badaniu z udziałem dużej liczby osób stwierdzono, że zmniejszenie ryzyka infekcji poprzedzało wzrost poziomu 25 (OH) D [ 45]. Ponadto infekcje rzadko rozpoznawano na podstawie testów laboratoryjnych, ale subiektywnie na podstawie raportów własnych lub rodziców lub na podstawie objawów klinicznych, co uniemożliwiło przypisanie jakiegokolwiek wpływu poziomu witaminy D konkretnie patogenowi wirusowemu. Wreszcie, żadne badania nie analizowały możliwości, że same infekcje mogą mieć wpływ na katabolizm 25 (OH) D i 1,25 (OH) ₂ D, powodując pozorny niedobór witaminy D.

Tabela 1.  Badania obserwacyjne łączące poziom witaminy D z ryzykiem infekcji wirusowych dróg oddechowych

LRT, dolne drogi oddechowe; RSV, syncytialny wirus oddechowy; URT, górne drogi oddechowe; 25 (OH) D, 25-hydroksywitamina D.

Badano również, czy poziom witaminy D u matki może wpływać na ryzyko infekcji wirusowej układu oddechowego u dziecka. Karatekin i in. [ 48 ] stwierdzili, że poziomy 25 (OH) D w surowicy były niższe u noworodków hospitalizowanych z powodu ostrych zakażeń LRT i ich matek niż u zdrowych noworodków i ich matek. Zarówno Camargo i wsp. [ 49 ] w Nowej Zelandii oraz Belderbos i in . [ 50] w Holandii monitorowali 25 (OH) D we krwi pępowinowej i powiązali to prospektywnie z występowaniem infekcji dróg oddechowych u dziecka. W poprzednim badaniu u 882 noworodków z <10 ng / ml 25 (OH) D we krwi pępowinowej prawdopodobieństwo wystąpienia infekcji dróg oddechowych (według doniesień matek) było dwukrotnie większe w porównaniu z noworodkami z <30 ng / ml. . W tym ostatnim badaniu 156 noworodków z <20 ng / ml 25 (OH) D we krwi pępowinowej było sześciokrotnie bardziej narażone na infekcję LRT (jak donosi matka i obecność RSV-RNA w wymazach z nosa i gardła) ) w pierwszym roku życia w porównaniu z osobami z> 30 ng / ml 25 (OH) D. Ponadto wieloośrodkowe badanie z siedzibą w Hiszpanii wykazało, że potomstwo matek, u których poziom 25 (OH) D znajdował się w najwyższym kwartylu,51 ]. Odkrycia te pokazują, że niski poziom witaminy D u matki może niekorzystnie wpływać na rozwój układu odpornościowego płodu, prawdopodobnie prowadząc do mniej skutecznej odpowiedzi przeciwwirusowej po urodzeniu. Ponadto, jeśli zawartość witaminy D w mleku matki jest niska, spowoduje to niewystarczający poziom witaminy D u dziecka podczas karmienia piersią. Alternatywnie wyższy poziom witaminy D u matki może oznaczać większą ekspozycję na słońce, co może mieć pozytywne skutki niezależne od produkcji witaminy D. Wyraźnie ważne jest monitorowanie poziomu 25 (OH) D u dzieci we wczesnym okresie życia w celu wyjaśnienia tych możliwości i sformułowania świadomych zaleceń dotyczących suplementacji witaminy D w czasie ciąży i w pierwszych miesiącach po urodzeniu.

Badania kliniczne suplementów diety witaminy D i ochrony przed wirusowymi infekcjami dróg oddechowych

Podczas gdy badania łączące poziomy 25 (OH) D z ryzykiem infekcji wirusowych dróg oddechowych zostały opisane powyżej, w tej części omówiono badania kliniczne dotyczące suplementacji witaminy D ₃ w profilaktyce infekcji dróg oddechowych. Osiem takich badań podsumowano w tabeli 2 . Podobnie jak w przypadku badań obserwacyjnych ( tabela 1 ), raporty te obejmują szeroki zakres osób, w niektórych przypadkach z podstawowymi problemami zdrowotnymi, mieszkających w różnych częściach świata, którym podawano witaminę D _3.suplementy w różnych dawkach i częstotliwościach w różnych okresach czasu. Występowały również znaczne różnice w mierzonych punktach końcowych, przy czym objawy zgłaszane przez pacjentów były częste, a identyfikacja laboratoryjna określonych czynników zakaźnych - rzadko. Krótko mówiąc, nie stwierdzono stałej różnicy w ryzyku zakażenia wirusem dróg oddechowych między osobami, którym podano suplement, a tymi, którym podano placebo. Były jednak pewne dowody, takie jak opisane przez Camargo i wsp . [ 58], że suplement może mieć działanie ochronne u niektórych osób z niskim wyjściowym poziomem witaminy D. Może to wskazywać, że podwyższenie poziomu 25 (OH) D z niedoboru aktywuje różne wrodzone i adaptacyjne odpowiedzi immunologiczne, które są krytyczne w zwalczaniu niektórych wirusowych infekcji dróg oddechowych, podczas gdy, przeciwnie, wzmocnienie z wyższego początkowego poziomu 25 (OH) D nie zapewnia żadnych dodatkowych korzyści.

Tabela 2.  Prospektywne, randomizowane, podwójnie zaślepione badania dotyczące suplementacji witaminy D i ochrony przed wirusowymi infekcjami dróg oddechowych

RT, drogi oddechowe; URT, górne drogi oddechowe; 25 (OH) D, 25-hydroksywitamina D.

Nowatorskie podejście polegało na poddaniu grupy młodych dorosłych opalania pod rumieńem trzy razy w tygodniu w okresie zimowym, podczas gdy inna grupa przyjmowała codziennie suplementy witaminy D (1000 IU), a grupa kontrolna nie miała interwencji [ 60 ]. Poziom 25 (OH) D w surowicy spadł w grupie kontrolnej, ale wzrósł w pozostałych dwóch grupach. Nie różnił się jednak odsetek osób w każdej grupie, u których wystąpiło zgłaszane samodzielnie zakażenie górnych dróg oddechowych. W związku z tym stwierdzono, że ani ekspozycja na promieniowanie UVB, ani suplementy witaminy D nie zmniejszały ryzyka takiej infekcji.

Witamina D a skuteczność szczepień

Jak omówiono powyżej, 1,25 (OH) ₂ D ₃ ma zdolność wywoływania niektórych przeciwwirusowych odpowiedzi immunologicznych i dlatego może potencjalnie poprawiać skuteczność szczepienia, na przykład poprzez aktywację makrofagów, chemotaksję monocytów i migrację szpiku komórki dendrytyczne z miejsca szczepienia skórnego do wielu narządów limfatycznych, gdzie stymulują specyficzne dla antygenu odpowiedzi limfocytów T i B [ 27 ]. Eksperymenty na dorosłych myszach wykazały, że jednoczesne podawanie 1,25 (OH) ₂ D ₃ z inaktywowanym wirusem grypy wzmocniło zarówno odpowiedź przeciwciał przeciwko wirusowej hemaglutyninie, jak i odporność śluzówki [ 61]. Podejście to zostało do tej pory przetestowane w ograniczonej liczbie badań na ludziach, których szczegóły przedstawiono w tabeli 3 . W niektórych przypadkach oceniano poziom 25 (OH) D u badanych, aw innych w kontrolowanych badaniach podawano suplementy witaminy D. Ogólnie rzecz biorąc, wyniki wskazywały, że ani o indukcji seropozytywności, ani o jej stopniu nie decydował poziom witaminy D lub przyjmowanie suplementów witaminy D, chociaż należy zauważyć, że we wszystkich przypadkach liczba badanych była mała i często nie zdrowy. Oceniano również odporność surowicy, a nie śluzówki, przy czym ta ostatnia miała większe znaczenie w początkowej interakcji między wirusem układu oddechowego a gospodarzem.

Tabela 3.  Podsumowanie badań dotyczących poziomu witaminy D w skuteczności szczepień